Grudziądz – Kopernik i pieniądze

W Grudziądzu (woj. kujawsko-pomorskie) na rynku na ławeczce siedzi Mikołaj Kopernik. W jednej ręce trzyma księgę, a w drugiej sakiewkę z pieniędzmi. Czy astronom był kiedykolwiek w Grudziądzu? I co ma symbolizować sakiewka?

Mikołaj Kopernik nie tylko wielkim astronomem był, ale, jak przystało na człowieka renesansu, interesował się wieloma dziedzinami nauki. Jedną z nich była ekonomia. Po latach pracy stworzył „Traktat o monetach”, w którym zawarł postulaty, współcześnie nazywane monetarnymi. 21 marca 1522 roku Kopernik przedstawił je właśnie w Grudziądzu, podczas zjazdu stanów Prus Królewskich. Jego myśl, później rozwinięta, znana jest w ekonomii jako prawo Kopernika – Greshama. O co w niej chodzi? Skąd zainteresowanie astronoma pieniędzmi?

Mikołaj Kopernik pochodził z rodzony kupieckiej i na co dzień stykał się w domu ze sprawami pieniężnymi. Szybko zdał sobie sprawę z wagi pieniądza dla rozwoju handlu. Już w 1504 r., towarzysząc biskupowi Łukaszowi Watzenrode podczas zjazdu stanów pruskich w Elblągu, Kopernik przysłuchiwał się dyskusjom nad problemem fałszowania pieniądza. Pełniąc później funkcje administracyjne w kapitule warmińskiej, zauważył, że „podlenie monet” (czyli bicie np. z mniejszą zawartością kruszcu niż wskazuje ich wartość, a nawet całkowite fałszowanie) staje się normą i zakłóca porządek publiczny. 15 sierpnia 1517 r. Mikołaj Kopernik zakończył pracę nad pierwszym traktatem monetarnym, który opatrzył tytułem „Meditata” („Rozmyślania”). Był on przeznaczony dla biskupa Fabiana Luzjańskiego i kapituły warmińskiej – miał mu służyć pomocą w dalszych dyskusjach na zjazdach w sprawie reformy monetarnej.  

W sumie Kopernik wydał pięć rozpraw. Po „Rozmyślaniach” napisał jeszcze: „Modus cudendi monetam” („Zasady bicia monety”, 1519−1522), „Tractatus de monetis” („Traktat o monetach”, koniec XVI w.), „Monete cudende ratio” („Sposób bicia monety”, 1526) oraz „Felici Reich. De moneta” („Do Feliksa Reicha. O monecie”, 1526. Reich był kanonikiem z Lidzbarka, delegatem na zjazd stanów pruskich). Ale uwaga, tytuły dzieł (z wyjątkiem pierwszego) nie pochodzą od autora; zostały dopisane przez kopistów.

We wszystkich pracach Kopernik przekonywał, że monety tracą na wartości, gdy do srebra dodaje się więcej miedzi albo zmniejsza się wagę monet (czasami zjawiska te występują łącznie). Monety co prawda zużywają się (ścierają) i przez to same stają się lżejsze, ale w takim przypadku należy je natychmiast wycofać i zastąpić „dobrą”, o właściwym ciężarze. Innym powodem spadku wartości monet jest wprowadzenie do obiegu nadmiernej ich ilości. Ale największym błędem i szkodą dla kraju jest, według Kopernika, wprowadzanie nowej (gorszej) monety o mniejszej zawartości srebra lub złota, przy jednoczesnym zachowaniu w obiegu monety starej (dobrej). W takiej sytuacji bowiem wkrótce w użyciu będzie tylko zła moneta (bo dobra będzie chowana, jako np. zabezpieczenie lub będzie „odpływała” zagranicę, bo kontrahenci tylko taką będą chcieli), co w ostateczności doprowadzi do ogólnego spadku wartości pieniędzy. Krótko mówiąc, gorszy pieniądz wypiera lepszy. I to właśnie odkrycie i sformułowanie jest nazwane Prawem Kopernika-Greshama. (Thomas Gresham to XVI-wieczny angielski kupiec i finansista, który w rozprawie „Information touching the fall of exchange” („Informacja dotycząca upadku giełdy”), wydrukowanej w 1560 roku, poprał i rozwinął tezę Kopernika).

Traktat przygotowany na zjazd w Grudziądzu Kopernik to drugie z pięciu dzieł, czyli „Modus cudendi monetam”. Został napisał po łacinie. Ponieważ jednak delegaci Prus słabo znali ten język, przetłumaczono go na niemiecki, ale zachowano łaciński tytuł. I Kopernik wygłosił go (przeczytał) na zjeździe 21 marca 1522 roku w Grudziądzu właśnie po niemiecku. W zakończeniu traktatu dodał propozycję zrównania wartości nowej monety pruskiej z koronną, przez wybijanie 3 szelągów pruskich równoznacznych 1 groszowi polskiemu. Zaproponował również ustanowienie jednej mennicy w Koronie i Prusach Królewskich, wprowadzenie unii monetarnej, gospodarczej i politycznej wszystkich prowincji podległych polskiemu królowi oraz rewaloryzację dochodów.

Co się stało z traktatami Kopernika? Oryginały prawdopodobnie zaginęły bezpowrotnie. Odnalezione manuskrypty są kopiami. Niemieckie tłumaczenie traktatu „Modus cudendi monetam” znajduje się w Archiwum Państwowym w Gdańsku. Jedna z kopii wzbogaca zbiory Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Inna kopia znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Z kolei traktat „Monete cudende ratio” zachował się w trzech kopiach. Jeden manuskrypt sporządził sekretarz biskupa warmińskiego Maurycego Ferbera na zamku lidzbarskim, dlatego też kopia ta nazywana jest lidzbarską – ma ona własnoręczne dopiski Kopernika. Obecnie jest przechowywana w Krakowie. Drugi manuskrypt znajduje się w Królewcu, a trzeci w Berlinie. W wersji polskiej (opracowanie naukowe) traktaty Kopernika ukazały się w 2007 roku.

Ławeczka Kopernika w Grudziądzu został odsłonięta 11 listopada 2015 r. Autorem projektu jest toruńskie Studio Rzeźby Jagenmeer.

Przeczytajcie także:

Olsztyn – tablica Kopernika

I o mieście:

Grudziądz – ułan Komorowski

Grudziądz – droga Słowackiego na Wawel

Grudziądz – flisak w fontannie

Grudziądz – spichlerze i ułan z panną

•